قنات؛میراث فراموش شده‌ ی سیرجان

✍️ ابوذر خواجویی‌نسب

غلبه بر چالش‌های آبی، نیازمندِ تجدید نظر در حکم‌رانیِ نادرستِ منابع‌ آبی است. حال آن‌که میراثِ بزرگی به‌نام #قنات راه ورسمِ حکم‌رانیِ صحیح را در اختیار ما قرار داده است.

دل‌بستگی برخی کارگزاران تکنوکرات به رویکردهای غیربومی و بی‌توجهی به پژوهش‌های آینده‌نگرانه‌ی بزرگانی هم‌چون باستانی‌پاریزی، مرتضی‌فرهادی و… سبب شد تا‌ چشمِ قنات‌ها در سیرجان کور و این شاهکار مهندسیِ آب به ‌فراموشی سپرده شود.

استاد باستانی در «حماسه‌ی‌کویر» پیرامون قنات‌ها می‌نویسد: «گرفتاری فرهنگیِ ما، بعد از آشنایی با تمدن غرب از آن روزی شروع می‌شود که همه از ده دل بریدند و چشمِ امید به شهر دوختند. بنده‌ی نگارنده، در همین حیات کوتاه، حدود سی قنات را می‌شناسم که تنها در حومه‌ی سیرجان و کرمان دایر بودند و بایر شده‌اند.

قنات‌هایی که اغلب، چهار پنج فرسنگ رایین داشته‌اند و من خود در کیشِ آن‌ها دست‌ و‌ روی شسته‌ام. از سعیدآباد، چراغ بمید، خرمه، صدرآباد، بدرآباد، کوشکو، مهدی‌آباد، ده‌یادگار، مکی آباد و امین‌آباد گرفته تا فیروزآباد، علی‌آباد خواجه، حسن‌آباد کلانتری، زیدآباد، محمودآباد و نصرت‌آباد که امروز از دمِ تمام آن‌ها، به‌جای آب، دود بیرون می‌آید.

حالا متوجه می‌شوم که بی‌خود سالها در تاریخ کرمان جستجو می‌کردم تا ببینم چند تا قنات در هنگام محاصره‌ی آقا محمدخان قاجار پر شده و بایر شده است. آقا محمدخان ما همین چاه‌های عمیق هستند که در مدت ده سال تسلط جابرانه‌ی خود، بیش از 25 قنات را تنها در شهر کرمان به خاک نابودی انباشتند.»

و امروز پیش‌بینی‌ استاد در مورد اشتباه بودنِ حفر چاه و کور کردن چشمِ قنات‌ها به واقعیت پیوسته است. او اعتقاد داشت «تلمبه» چون بی‌مطالعه پا به میدان گذاشت، قنات‌ها را خشک کرد و خودش نیز خیلی زود به روزِ سیاه افتاد. وقتی می‌شنویم که چینی‌ها و حتی ژاپنی‌ها با استفاده از همین فناوری ایرانی‌ها بخشی از بحران آب را حل کرده‌اند و حتی برنامه‌های کشت خود را بر اساس میزانِ دبی آب قنات‌ها تنظیم کرده‌اند، بیشتر افسوس می‌خوریم که چرا به فکر نجاتِ قنات‌های قابل احیای خودمان نیستیم؟

عدم وابستگی قنات به انرژی، عدم آسیب‌رساندن کمی و کیفی به آب‌های زیرزمینی، ناچیزبودن هزینه نگهداری و پیروی از الگوی نظام مشارکت و کار تعاونی، تنها بخشی از مزایای استفاده از قنات نسبت به حفر چاه‌های عمیق است. میراثی فراموش شده که جلوه‌ای ممتاز از سازگاریِ بشر با طبیعت به‌شمار می‌رفت. افسوس که با نابودی منابع‌ِ سنتی آب، شتابان به سمتِ فاجعه پیش می‌رویم!